DJ_SUSKUN
   
 
  > DERSİM İNANCİNDAXIZIR
 

Dersim inancinda XIZIR

Dersimlilerin Alevi olduğu aşikârdır. Zaten bunu tartışma konusu yapan da yok. Ama bu halkın bazı inançları var ki, üstü örtülü olduğundan şu son yıllara dek gizemini korumuşlardır. Bunları Alevilikle açıklamaya kalkışanlar bu işin içinden çıkamadılar. Kimisi de, bir daha bahsi geçmesin diye bunların üstünü örtmeye çalıştı. Işte söz konusu bu inançlardan biri de Hızır’ıdır.

Bu insanların inancını incelediğimizde, görüyoruz ki ininç dünyaları yalnız Hızır’la sınırlı değil. Kapsamı bugüne değin bilinenden daha da zengin. Hızır’ın yanında Duzgın1, Duzgın’ın Askerleri2 (Eskêrê Duzgıni), Khurês3, ev ve aile tanrısı4 (wayırê çêi), hayvanlar tanrısı5 (wayırê mali), kutsal yer ve yatır tanrıları (wayırê jiar u diaru), aşiret tanrıları (wayırê aşiru), ocak ve bava tanrıları (wayırê bavau), Evdıl Musa6, Evdıl Musa’nın Askerleri7 (Eskêrê Evdıl Musai)... gibi daha birçok motifi sayabiliriz.

Dersimlilerin Alevi olmalarına rağmen, diğer Alevilerde olmayan yukarıda bazılarını saydığımız türden inançlarının tümüne birden “Dersim Inancı”8 diyoruz. Bunlardan bir kısmına bundan önceki yazılarımızda eğilmiştik. Sözkonusu bu yazılarda yer yer, az da olsa Hızır’dan söz edildi. Hatta, sadece Hızır’ı kapsayan kısa bir yazı da kaleme aldık.9 Ama hiç kuşkusuz bunların hepsi de Hızır’ı açıklamak için çok yetersizdi. Bu eksikliği gidermek için Dersim folklorunun ışığında, Hızır’ın Dersim Inancı’ndaki konumunu bütün boyutlarıyla ayrıntılı olarak burada irdelemek istiyoruz.

Dersim Inancı’ndan söz edildiğinde, ilkin Hızır’ın adı gelir akla tabii. Bunu ilk saptayan yalnız biz değiliz, bizden önce de bu yönde görüşlerini açaklayanlar var. Üstelik bunlar yalnız Dersimli de değil. Yabancılardan tutun da devlet görevlilerine kadar daha birçok kişinin adı var bu fikrin ardında.

Bunun nedeni, Hızır’ın Dersim Inancı’ndaki etkisi ve ağırlığıdır. Ve hiç çekinmeden büyük bir gönül rahatlığıyla söyliyelim ki, bu gerçek yabancılara da yansıyor elbette. Yani bu onların gözünden de kaçmıyor. Ama bu arada Hızır’ın Asya kıtasındaki ünü de unutulmamalı. Dersim halkından başka, daha birçok halkın inanç, kültür ve mitolojilerinde Hızır’ın adını saptamak mümkün.

Anadolu’da Dersimlilerin dışında, konuştukları dil ne olursa olsun diğer Aleviler de inançlarında Hızır’a yer vermekteler. Ama bu Dersim Inancı’ndan bir hayli uzaktır. Hatta Müslüman Türk ve Kürt’lerin inanç ve kültürlerinde de buna rastlıyoruz. Örneğin; Türk’lerde “Dede Korkut”10 kitabını ve Kürt’lerde de “Sîyabend û Xecê”11 masalını burada anabiliriz. Fakat bilindiği üzre, Islam’ın Hızır’a pek öyle memnuniyet verici bir yaklaşımı yok ve olamaz da. Kuran’da bu konu da ele alınıp çerçevesi çiziliyor. Bu nedenle de Hızır’ın hareket alanı çok sınırlı.

Şunu söylemek istiyoruz; Hızır’ın Dersim Inancı’ndaki yeri Khurês ve Duzgın’ın bu inançtaki yerine tıpa tıp benzemiyor. Yani o, daha birçok halkın inancında yer almaktadır. Fakat biz burada bunları kıyaslamaya kalkmıyacağız, zaten bu bizim işimiz de değil. Yapmak istediğimiz, Dersim inanç, kültür ve mitolojisinde Hızır’ın yerini araştırmaktır. Dersim’de Hızır kimdir? Karakteri ve özellikleri nelerdir? Dersim halkını sosyal açıdan nasıl etkiliyor? Inanç ve ibadette kendisine nasıl hizmet ediliyor? Ortaya çıkacak resimle Dersim’in ayrıcalığı kendiliğinden belirecektir.

Ilk elden hemen şunu da belirtmek istiyoruz; Dersim’de herkes Hızır’a yönelik olarak aynı ortak inancı paylaşmıyor. Bu durumun önemli bir nedeni de var tabii. Bilindiği gibi Dersim’de on iki Alevi Ocağı bulunmaktadır.12 Bunlardan kimisi Türkçe, kimisi Kürtçe ve kimisi de Dersim dilini yani Zazaca’yı konuşmaktadır. Şüphesiz, bunların renkleri de Dersim’in inanç ve ibadetine yansımaktadır.

Dersim halkının Zazaca konuşan kesimi çoğunlukla Khurêsli13 Ocağı’na bağlıdır. Khurêsliler inanç ve ibadetlerini Dersim diliyle yürütmekteler. Ve biz Dersim Inancı’yla bu kesimin görüşlerini yansıtmaktayız.


HIZIR

Hızır’ın Dersim Inancı’ndaki karakterini ele almanın zamanı geldi artık. Her halkın inancında dua, dilek ve bedduaların olduğu biliniyor. Zaten dua ve dilekler olmaksızın ibadet edilemiyeceği ortada... Dersimliler de ibabette bunlara çok yer verirler. Tabii ki bu dua ve dileklerini yalnız Hızır’a yöneltmiyorlar. Dersim’in bütün tanrılarını hem de ad ve ünvanlarıyla bu dualarda dile getirlir.

Hızır’ın değişik ad ve ünvanlarla anıldığı bu dua ve beddulardan birkaçını burada vermeyi düşünüyoruz. Bunlar, Hızır’ın karakterini belirlemede önemli bir kaynaktır. Dersimlilerin Hızır’a bakış açısı bunlara yansıdığı gibi, ondan ne tür dileklerde bulundukları da gözler önüne seriliyor. Daha da önemlisi, Hızır’ın özelliklerini içeren bazı önemli ipuçlarını da beraberinde taşıyor.

Derlediğimiz dualardan bazılarını sıralıyoruz14:


- Hızır (Comerd Xızır/ Cömert Hızır) gariplerin yoldaşıdır!

- Hızır (Cansenık Xızır/ Tezcanlı Hızır) gariplerin yoldaşıdır!

- Hızır (Asparê Astorê Qıri/ Bozat’ın Süvarisi) bize merhamet eylesin!

- Hızır (Asparê Astorê Qıri/ Bozat’ın Süvarisi) akıbetimizi hayırlı etsin!

- Hızır (Asparê Astorê Qıri/ Bozat’ın Süvarisi) kendi elleriyle kuru ile yaşı birlikte yakmasın!

- Tezcanlısın Hızır bizi sahipsiz koma!

- Hızır (Meymanê Khalıki/ Ceddimin Konuğu) bakidir!

- Hızır (Meymanê Khalıki/ Ceddimin Konuğu) bizi elden ayaktan etmesin!

- Hızır (Meymanê Khalıki/ Ceddimin Konuğu) bizi yatağa mahküm etmesin!

- Hızır (Meymanê Dewrês Sılemani/ Dewrês Sıleman’ın Konuğu) hayırlı olanı yapsın!

- Hızır (Meymanê Dewrês Sılemani/ Dewrês Sıleman’ın Konuğu) hayırlısı neyse onu nasip etsin!

- Hızır, çoluk çocuğumuzun içine kıvılcımını atmasın!

- Hızır sizde hata görmesin!

- Hızır imdatınıza yetişsin!

- Hızır sizden darılmasın!

- Hızır seninle barışık olsun!

- Hızır imdatımızda yetişendir!

- Hızır’ın emanetindeyiz!

- Hızır (Xızıro Khal/ Aksakallı Hızır) senin elinden tutsun!

- Hızır (Xızıro Khal/ Aksakallı Hızır) çoluk çocuğumuzun yakasını zalimlerin eline vermesin!

- Hızır, senin yıldızını onlara sevdirsin!

- Hızır (Xızırê Gavanu/ Güçlükleri Aşan Hızır) işini yola koysun!

- Hızır çetin engelleri yıksın!

- Hızır bükük boynunu doğrultsun!

- Hızır (Xızırê Serê Dengız u Deryai/ Deniz ile Deryaların Üstündeki Hızır) seni muradına erdirsin!

-Senin davanı Hızır’a (Xızıro Khal/ Aksakallı Hızır) veriyorum!

- Hızır, ateşini tutup çoluk çocuğumuzun içine atmasın!

- Hızır’ın sesi her yere yetişir!

- Ya Hızır! sen bize sahip çık ve koru!

- Ya Hızır! sen bizi Kırat’ın (Qır) tırnağına bağışla!

- Ya Hızır! kendimi senin bahtına atıyorum!

- Ya Hızır! sen toz serpip izini yok etmeyesin!

- Ya Hızır! sen bahtımızı hayırlı eyleyesin!

- Ya Hızır! sen imdatımıza gelesin!

- Ya Hızır! sen gariplerimi yolda yolakda komayasın!

- Ya Hızır! sen hayırlısıyla bu işimizi yoluna koyasın!

- Ya Hızır! (Yimdatê Khalıki/ Ceddimin Imdadı) sen bize yetiş!

- Ya Hızır! (Asparê Tayê Qıri/ Boztay’ın Süvarisi)

- Ya Hızır! ( Asparê Tayê Qıri/ Boztay’ın Süvarisi) sen bize yetiş!

- Ya Hızır! (Ya Asparê Astorê Qıri!/ Ya Bozat’ın Süvarisi!) Nuh Peygamberin darına nasıl yetiştinse, bizim darımıza da öyle yetişesin!

- Ya Hızır! rızk dağıtıcı! çoluk çocuğumuzun rızkını sen veresin, sen azaltmayasın!

- Ya Hızır! sabahın aydınlığına binlerce kapı açan! duamızı sen kabul eyle!

- Ya Hızır! sen kurtarıcılar kurtarıcısısın! kimsesizlerin babasısın!

- Ya Hızır! sen varsın ki varsın!

- Ya Hızır! dar günün dostu!

- Ya Hızır! senin vicdanına kaldım!

- Ya Hızır! gariplerimi senin vicdanına bıraktım ve sana emanat ediyorum!

- Ya Hızır! sen dert ve keder canımıza koma!

- Ya Hızır! sen tezcanlısın!

- Ya Hızır! (Xızıro Khal/ Aksakallı Hızır) imdadımıza yetiş!

- Ya Hızır! biz çalışıp kazandık, emeğimizi yiyebilmenin mutluluğunu yaşıyalım!

- Ya Hızır! bize hayırlı bir yer nasip eyleyesin!


Derlediğimiz beddualardan bazılarını sıralıyoruz:

(Huzurdakileri sakınsın!)


- Hızır Feleğin ocağını batırsın!

- Hızır sizin ocağınızı batırsın!

- Hızır seni yüzükara etsin!

- Hızır seni taş etsin!

- Hızır senin devrini bitirsin!

- Hızır senin tepene vursun!

- Hızır evinin ocağını söndürsün!

- Hızır seni zehir zıkkıma bulaştırsın!

- Hızır senin boynunu devirsin!

- Hızır (Xızıro Khal/ Aksakallı Hızır) sana dermansız dert versin!

- Hızır onu hastalığa boğsun!

- Hızır başına bindirsin!



DERSIM INANCI’NDA HIZIR

HAK OLARAK BILINIR!


Çocukluğumuzda, Hızır’a dair büyüklerimizden dinlediğimiz ilk söylencelerden biri şudur:


“Hızır (Xızıro Khal/ Aksakallı Hızır), bir ilaç yapar ve bunu bir saksağana verir der ki,

- Bu ilacı götürüp insanların üstüne serpiştir ki, artık uzun ömürlü olsunlar, çok erken yaşlanmasınlar!

Saksağan gelip bir çam ağacına konar. Ve Hızır’ın sözünde durmayarak ilacı onun kulları yerine kendi başına serper. Bu arada ilaç ortalığa saçıldığından, bundan hem çam ağacı ve hem de ağacın altında bulunan bir yılan nasibini alır.

Bu nedenle insanların ömrü kısadır. Ama saksağanın, çamağacının ve yılanın ömrü bir hayli uzun.”


Hızır’ın Dersim Inancı’ndaki yeri ve önemini bu söylence çok etkileyici bir biçimde gözler önüne seriyor. Öyle anlaşılıyor ki insanla hayvanın ve hatta bütün doğanın ömrü Hızır’a bağlıdır.

Bir Dersimliye “Hızır hangi donda görünür?” diye sorulacak olsa, alınacak yanıt hiç kuşkusuz şu olur: “Hızır; hayli kocamış, uzun ak sakallı, beyaz giyisilere bürünük, elinde asası ve altında beyaz bir atı olan bir kişi görünümündedir. O, her yerde hazır ve nazırdır.”

Bu söylenenler Hızır’ın hangi donda göründüğünü açıklamaktadır, ama kimdir bu Hızır? Şimdi bu konuyu biraz irdeliyerek aydınlatmaya çalışalam.

Burada öncelikle bava15 ve tikme’lerin16 görüşlerine başvuralım. Hızır’ın kimliği hakkında bakalım onlar ne düşünüyor.

Bava Hesenê Kolu17 Hak’ka yakarırken şöyle diyor:


“Gün doğuyor,

Bozat gözükmekte

Bozat bir çiçekdir

Süvarisi de tanrılara özgü gizemli renkte!

Her kim ki Hak’ka, Hızır’a yakarırsa

O, daima böylesinin yanındadır!”


Bava Hesen’in bakış açısı Hak ile Hızır’ın bir olduğu yönünde. Yani her ne kadar Hak veya Hızır diyorsa da, bunların ikisi de bir kimliği temsil etmekteler.

Wuşenê Tikmey yaklaşımı nasıl?


“Darımız olanda,

Hızır, sakın gecikme

Bu dünyanın Hak’kı sensin,

çoluk çocuğumuzu öksüz koma!”18


Wuşenê Tikmey de Hızır’a Hak olarak bakıyor. Ona kalırsa Hızır, bu dünyanın Hak’kıdır diye fikrini belirtiyor.


Bava Hesenê Baskoye19 (Başköylü Hasan Efendi) de aynı düşünceleri paylaşıyor. Bu anlayışını Türkçe olarak yazdığı şiirlerinden birine şu dizelerle yansıtıyor :


“Allah hem Hızır idi hem nazır idi

Darda kalanlara kavuşur idi!”20


“Sılo Feqir” adlı ezgi Dersim’de çok ünlüdür, her yörede tanınır. Dersim’in en eski türkülerinden olup variyantları çoktur. Bunun bir variyantını da Serdar kasete okuyor. Bu variyantta şu dizeler de geçiyor:


“Şu yaşlı halimle, vardım Mose’nin21 yanıbaşına

Köyün yatırı bana bir tasın içi gibi görünüyor

Köyün yatırı bana bir aynayla tasın içi gibi görünüyor

Hızır, eğer tanrılık (heqeni) yapacaksan dar günde yetişmelisin!”


Bu türküdeki görüş de oldukça net.

Biz, bu soruyu Bava Dewrês’e22 de yönelttik, dedik “Bava! Hızır kimdir? Bize bunu biraz açıklayabilir misin?”

Bava Dewrês, bu sorumuzu şöyle yanıtladı:


“Hızır’ın rahmetine kurban olayım! Hızır, yoktan var eyleyendir. Arşı (gök,uzay), kürsü (yer,dünya) laukalemi (lâ-kelâm, gayet kesin,MC) hükmeden Hızır’dır. O, Hak’dır. Şu bilinen evrenin Hak’kı var ya, odur. Dünyayı yapan, emir veren, eden odur. Hızır Hak’tır. Biz O’na Hızır da diyoruz, Hak da diyoruz. Binbir türlü ismi var.”


Bava Dewrês’in verdiği yanıt gayet açık. Üzerinde durmadan geçiyoruz.

Hızır’ın Dersim Inancı’nda Hak olduğu, yani tanrı olduğu orta yerde durmakta. Bu konuda verilen yanıtlar öyle net ki, bundan sonra söylenecek bir tek sözcük bile fazladır bizce

 
  yasam-radyo
 
 
Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?
Ücretsiz kaydol